Τρίτη 14 Απριλίου 2015

Πως ο Κ. Ξενόπουλος «ανακάλυψε» τον Πανσέληνο

 
                 Την προδοσία του Ιούδα, την περίφημη αγιογραφία, διάλεξε ο Μανουήλ Πανσέληνος, ο θρυλικός αγιογράφος του Πρωτάτου, για να τοποθετήσει ταπεινά τον εαυτό του, δείχνοντας την αφοσίωσή του στον Κύριο.
                Την ανακάλυψη αυτή έκανε ο Άρχοντας Αγιογράφος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας Κωνσταντίνος Ξενόπουλος κατά την περίοδο που ήταν καθηγητής στην Αθωνιάδα Εκκλησιαστική Ακαδημία του Αγίου Όρους και μελετούσε τις αριστουργηματικές αγιογραφίες στον Ναό του Πρωτάτου. Μελέτη η οποία τον διαμόρφωσε και ως καλλιτέχνη.




              «Αι τοιχογραφίαι του Πρωτάτου… διακρίνονται από την μνημειώδη ευρύτητα και την περιεκτική λιτότητα των, από την ήσυχον και δυνατόν τόνο, από τους απλούς πλην μυστηριώδους γλυκύτητος χρωματισμούς, από κάποια ιδιαίτεραν αρχαιοπρέπειαν και ιδίως από τον βαθύτατον παλμόν που εκπορεύεται από χείρα σπανίας ιδιοφυίας, η οποία χρωματίζει με κάποιον αστάθμητον πλην εναργέστατον στοιχείον, κάθε γραμμήν, κάθε κίνησιν του χρωστήρος, κάθε απλόχωρον περίγραμμα» λέει χαρακτηριστικά ο Φώτης Κόντογλου σε κείμενό του το 1949 και το οποίο παραθέτει και ο καθηγητής Ε. Τσιγαρίδας στο βιβλίο του για τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου Ευθυμίου. Συμφωνεί μάλιστα με τον Κωνσταντίνο Ξενόπουλο για την σκηνή στην οποία διάλεξε ο Πανσέληνος για να τοποθετήσει τον εαυτό του, αναφερόμενος σε έργο που βρίσκεται στην Ι.Μ. Βατοπαιδίου.

               Αξίζει όμως να σταθούμε αναλυτικά στο ιστορικό «συνάντησης» του Κ. Ξενόπουλου με τον Πανσέλληνο όπως γλαφυρά το περιγράφει στο βιβλίο του με τίτλο «Ταξιδεύοντας με την τέχνη στον Άθωνα» απόσπασμα από το οποίο και παραθέτουμε με την άδεια του συγγραφέα:
«Ολάκερα χρόνια έψαχνα και ήθελα κάπου να βρω το πρόσωπό του. Μου ήταν αδύνατο να πιστέψω πως ένας καλλιτέχνης τεραστίων δυνατοτήτων δεν θα αποτύπωνε την προσωπογραφία του.
Ο Πανσέληνος. Σκιαγράφημα του Ουσπένσκι.
          Βέβαια ο Ρώσσος Ουσπένσκι κατά τον 19ο αιώνα άφησε ένα σχέδιο με το πρόσωπο του καλλιτέχνη που βρήκε στον νάρθηκα. Πίστευα όμως μέσα στις πολυπρόσωπες παραστάσεις όπου δεν θα έδινε αφορμή για σχολιασμό, ο Πανσέληνος θα άφηνε κάτι, πράγμα που οι περισσότεροι μεγάλοι καλλιτέχνες έκαναν τότε..

              Όσο πραγματοποιούσα τις μελέτες μου μέσα στο ναό του Πρωτάτου έψαχνα. Και ήταν δύσκολο, γιατί ένα μεγάλο μέρος είχες καταστραφεί, άλλες παραστάσεις βρίσκονται σε σκοτεινά σημεία, άλλες σε αρκετό ύψος, χαμηλά δεν πίστευα πως θα έκανε αυτό το τόλμημα… και έψαχνα!

          Μια Κυριακή, μια παράσταση που την είχα δει αρκετές φορές στο παρελθόν, μου έκανε περισσή εντύπωση. Βρήκα τρόπο και έκανα κοντινή φωτογράφιση του προσώπου. Μετά την εμφάνιση του φίλμ, περνούσα ώρες μπροστά στη φωτογραφία μέσα στο μικρό κελλάκι της Αθωνιάδος Σχολής στο Άγιον Όρος (σχολ. έτος 1982-83)

            Από ταπείνωση ο Πανσέληνος έβαλε τον εαυτό του στην παράσταση της Προδοσίας. Και ενώ ο ένας (ο Ιούδας τον προδίδει, ο ίδιος πιάνει με σεβασμό τον Ιησού Χριστό. Και να πως δείχνει τον σεβασμό του, δεν ακουμπά τα χέρια του επάνω στο σώμα του Κυρίου, αλλά πιάνει το φωτοστέφανο και το πρόσωπό του είναι λυπημένο σαν να ζει το γεγονός της προδοσίας. Δεν έβαλε τον εαυτό του μέσα στο πλήθος, γιατί αυτός πιστεύει, οι άλλοι όχι! Φορά μοναχικό κουκούλι, παράξενο για εκείνη την περίοδο που διαδραματίζονται τα γεγονότα του πάθους του Κυρίου. Είναι γνωστό πως οι περισσότεροι καλλιτέχνες, αν δεν ήσαν μοναχοί, γίνονταν στην πορεία.

             Όταν μετά από μια δεκαετία μου δόθηκε η δυνατότητα να φωτογραφίσω το πρώτο έργο του Μιχαήλ Αστραπά στην Αχρίδα (άγιο Κλήμη) και το τελευταίο του, στο Staro Nagoritsino, μελέτησα τις δύο αντίστοιχες παραστάσεις της Προδοσίας του Ιούδα. Διεπίστωσα πως στην παράσταση που βρίσκεται στο Staro Nagoritsino και είναι μεταγενέστερο του Πρωτάτου, υπάρχει ένα πρόσωπο με μοναχικό κουκούλι το οποίο μοιάζει με αυτό που βρίσκεται στο Πρωτάτο, ενώ στον ναό του αγίου Κλήμη στην Αχρίδα δεν υπάρχει.
            
 
Η προδοσία του Ιούδα. Πρωτάτο. Λεπτομέρεια όπου το πρόσωπο με το μοναχικό κουκούλι "Πανσέληνος" ακουμπά το φωτοστέφανο του Ιησού Χριστού. Η Προδοσία. Λεπτομέρεια απο την Ι.Μ. Βατοπαιδίου. Η Προδοσία. Λεπτομέρεια απο το Strato Nagoritsino.
              Αργότερα, όταν η Ιερά Μονή Βατοπαιδίου έκανε καθαρισμό των τοιχογραφιών του Καθολικού του ναού και κυκλοφόρησε τα έργα συγκεντρώνοντας τις φωτογραφίες της παράστασης της προδοσίας απ’ όλες τις παραπάνω πηγές οδηγήθηκα στο συμπέρασμα ότι η ομοιότητα των προσώπων τεκμηριώνει την άποψη πολλών ότι ο Πανσέληνος, ο Αστραπάς και ο ζωγράφος της Μονής Βατοπαιδίου προέρχονται από το ίδιο εργαστήριο. Ως εκ τούτου θα πρέπει να είχαν συναδελφικές επαφές ανά διαστήματα.

            Κατά τον κ. Ε. Τσιγαρίδα, ο Πανσέληνος είχε την υψηλή επίβλεψη της αγιογραφίας της Μονής Βατοπαιδίου. Δεχόμενοι την άποψη αυτή, τότε θα πρέπει να συμπληρώσουμε πως το πρόσωπο που επισημάνθηκε στην παράσταση αυτή της Προδοσίας είναι του Πανσέληνου και το ζωγράφισαν οι μαθητές του προς τιμήν του διδασκάλου τους. Θα πρέπει χρονικά να συμπίπτει με τον θάνατο του κυρ Μανουήλ. Ίσως ακούγεται παράξενο αλλά έτσι μόνο μπορούμε να δώσουμε μια λογική εξήγηση για την ομοιότητα των προσώπων που είναι ολοφάνερη, όπως το δείχνουν οι εικόνες αν αντιστρέψουμε τη μία και την τοποθετήσουμε δίπλα στις άλλες ώστε να έχουν την ίδια κλίση. Αυτή είναι η ταπεινή μου άποψη και σκέψη. Δεν απαιτώ να τη δεχθείτε, όμως πιστεύω πως σας βάζω σε σκέψεις.»
Ο Πανσέληνος. Σύνθεση. Τοιχογραφία στην καλύβη του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Ν. Σκήτη. Έργο Κ. Ξενόπουλου

Από το βιβλίο του Κ. Ξενόπουλου Ταξιδεύοντας με την Τέχνη στον Άθωνα, εκδόσεις Νεκτάριος Παναγόπουλος, 

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου